د. شێرزاد نجار
لە ٤ی كانوونی یەكەمی ساڵی ٢٠٢٥، ئیدارەی سەرۆكی ئەمریكا (دۆناڵد ترەمپ) ستراتیجێكی نوێی بۆ ئاسایشی نەتەوەیی دەركرد، كە تێیدا ڕەخنەی لە هاوپەیمانانی ویلایەتە یەكگرتووەكان لە ئەورووپا گرت و بەڵێنی دا هەژموونی خۆی لە نیوەگۆی ڕۆژئاوا بەهێز بكات، پرەنسیپەكانی ئەم بەڵگەنامەیە كە جەختیان لەسەر بنەمای «دەستوەرنەدان و ئەمریكا یەكەم» كردەوە، ئاماژە بۆ گۆڕانكارییەكی بنەڕەتی لە ستراتیجیی ئاسایشی نەتەوەیی پێشوو دەكەنەوە لە ساڵی ٢٠٢٢، كە ڕۆڵی ویلایەتە یەكگرتووەكانی دیاری كردبوو، لە بواری پتەوكردنی دیموكراسی و پاراستنی ئاشتی لە سایەی سیستمی ئێستای جیهانیدا.
دەرچوونی ئەم بەڵگەنامە نوێیە، بە ڕای «ڕیك لاندگراف» (Rick Landgraf) توێژەری ئەمریكی لە دامەزراوەی «War on the Rocks « لە توێژینەوەیەكیدا بە ناونیشانی «Ten Jolting Takeaways from Trumps New National Security Strategy» بە شۆكێك بۆ سیستەمەكە دادەنرێت. ئەمە تەنیا نوێترین گوزارشتی ئاشكرا نییە لەو پرەنسیپ و ئاوات و ئەولەوییەتانەی كە ویلایەتە یەكگرتووەكان سیاسەتی دەرەوەی خۆی پێ ڕێك دەخات، بەڵكو وەك بەیاننامەیەك بۆ پڕۆژەیەكی ئەمریكیی تەواو جیاواز دەردەكەوێت. ئەمە بەرتەسكترە، حزبیتریشە، هەروەها زیاتر جەخت لەسەر خود دەكاتەوە و، لە هەر یەكێك لەوانەی پێش خۆی تایبەتمەندترە.
(1)
پێشەكی: ستراتیجیی ئەمریكا چییە؟
بۆ دڵنیابوون لەوەی كە ئەمریكا وەك بەهێزترین و دەوڵەمەندترین و سەركەوتووترین وڵاتی جیهان بۆ دەیان ساڵی داهاتوو بمێنێتەوە، پێویستی بە ستراتیجییەكی یەكگرتوو و چڕ هەیە بۆ چۆنیەتیی مامەڵەكردنی لەگەڵ جیهاندا.
لە هەڵسەنگاندنێكدا بۆ ستراتیجیی نوێی ئاسایشی نەتەوەیی ئەمریكا لە ساڵی ٢٠٢٥، پەیمانگەی ئەمریكی «U.S. Naval Institute» تێبینیی بێتوانایی ستراتیجییەكانی ئەمریكا دەكات لە بەدیهێنانی ئامانجەكانیدا، لە دوای كۆتاییهاتنی جەنگی ساردەوە (سەرەتای نەوەدەكانی سەدەی ڕابردوو)، چونكە تەنیا بریتی بوون لە كۆمەڵێك ئاوات، یان ئامانجی خوازراو و، بە ڕوونی ئەوەیان دیار نەكردووە كە ئیدارەی ئەمریكا چی دەوێت، بەڵكو بە دەستەواژەی تەموموژاوی گوزارشتیان لە خۆیان كردووە و، زۆرجاریش هەڵەیان كردووە لە خەمڵاندنی ئەوەی كە پێویستە و دەیانەوێت. پەیمانگاكە دەشڵێت دوای كۆتایی جەنگی سارد، دەستەبژێری سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا قەناعەتیان بە خۆیان كردبوو كە باڵادەستیی هەمیشەیی ئەمریكا بەسەر تەواوی جیهاندا، لە بەرژەوەندیی وڵاتدایە، لەگەڵ ئەوەشدا گرنگییان بە كاروباری وڵاتانی دیكە نەدەدا، مەگەر چالاكییەكانیان ڕاستەوخۆ هەڕەشە بووبن بۆ سەر بەرژەوەندی و ستراتیجیی ئەمریكا. ئەو دوو دەستەبژێرە هەڵەیان كرد لە ئامادەباشیی ئەمریكا بۆ هەڵگرتنی بارگرانیی هەمیشەیی جیهانی كە گەلی ئەمریكا هیچ پەیوەندییەكی ئەوتۆی بۆ بەرژەوەندیی نەتەوەیی تێدا نەدەبینی. ئەوان زیادەڕۆییان كرد لە خەمڵاندنی توانای ئەمریكا بۆ دابینكردنی دارایی ئەو باڵادەستییە و، ئەو بنكە پیشەسازییەی كە باڵادەستیی ئابووری و سەربازی و دیپلۆماسی و هەواڵگریی ئەمریكای لەسەر وەستاوە، لەپاڵ یارمەتییە زەبەلاحە دەرەكییەكان.
سەرباری ئەو حاڵەتانە، دەستەبژێرەكە گرەوی چەواشەكار و زۆر وێرانكەریان لەسەر جیهانگیری و ئەوەی پێی دەگوترێت «بازاڕی ئازاد» كرد و، ڕێگەیان دا هاوپەیمانان و هاوبەشەكان تێچووی بەرگرییەكەیان بخەنە ئەستۆی گەلی ئەمریكا، تەنانەت هەندێك جار هاوپەیمانان كاریان كردووە بۆ ڕازیكردنی ئیدارەی ئەمریكا بۆ چوونە ناو ململانێ و كێشمەكێشە جەوهەرییەكان بۆ بەرژەوەندیی خۆیان، كە هیچ پەیوەندییەكیان بە بەرژەوەندییەكانی ئەمریكاوە نەبووە، سیاسەتی ئەمریكایان بە تۆڕێك لە دامەزراوە نێودەوڵەتییەكانەوە بەستەوە، كە هەندێكیان بە ئاشكرا دژی ئەمریكان و، زۆرێكیشیان بە ئاشكرا هەوڵی مەیلی تێپەڕاندنی سنووری نەتەوەیی و لاوازكردنی سەروەریی دەوڵەتە تاكەكەسییەكان دەدەن.
بۆیە پێویست بوو دۆخەكە ڕاست بكرێتەوە و سەرۆكی ئەمریكا دۆناڵد ترەمپ لە خولی یەكەمی سەرۆكایەتیدا (٢٠١٧-٢٠٢١) ئاگاداری ئەم دۆخە بوو، كە بە ڕای «دەیڤد ساكس»، توێژەر لە ئەنجومەنی پەیوەندییەكانی دەرەوەی ئەمریكا، نوێنەرایەتیی سەردەمێك لە «ڕكابەریی زلهێزەكان»ی لەگەڵ چین دەكرد، كە تێیدا ئەو ستراتیجییە وەسفی چینی بە هێزێكی ڕاستكەرەوە كردبوو، كە هەوڵی «پێكهێنانی جیهانێكی دژ بە بەها و بەرژەوەندییەكانی ویلایەتە یەكگرتووەكان» و «لابردنی ویلایەتە یەكگرتووەكان لە ناوچەی ئۆقیانووسی هیندی و باسفیك» دەدات. ستراتیجییەكە زۆر ڕوون بوو سەبارەت بەو ئالنگارییە ئاڵۆز و درێژخایەنەی كە چین بۆ ویلایەتە یەكگرتووەكانی دروست دەكات، لەم چوارچێوەیەدا سەرۆكی ئەمریكا (ترەمپ) و تیمەكەی سەركەوتوو بوون لە كۆكردنەوەی خاڵە بەهێزەكانی ئەمریكا بۆ ڕاستكردنەوەی ڕێڕەوەكە و دەستپێكردنی سەردەمێكی نوێی زێڕین بۆ ئەمریكا، بەردەوامبوونی ویلایەتە یەكگرتووەكان لەسەر ئەم ڕێڕەوە ئامانجی پیرۆزی ئیدارەی دووەمی سەرۆك ترەمپ و ئەم بەڵگەنامەیەیە.
لە كاتێكدا ئەم ئامانجە ستراتیجییانە پێویست نین ببنە سیاسەتی گشتی، بەڵام ڕاگەیاندنی بە ڕاشكاوی، گۆڕانكارییەكی بنەڕەتییە لە ستراتیجیی ئاسایشی نەتەوەییدا، كە سەرۆكی پێشووی ئەمریكا بایدن لە ساڵی ٢٠٢٢ دەری كردبوو. بەڕێوەبەری توێژینەوە نێودەوڵەتییەكان «پاینە-Payne « لە چاتام هاوس، ڕای وایە «ئەم ستراتیجییە نوێیە ڕەتكردنەوەیەكی جەوهەری و ئاشكرای ستراتیجییەكانی ئاسایشی نەتەوەیییە، كە لانیكەم لە دوای كۆتایی جەنگی ساردەوە پەرەیان پێ دراوە»، پێش ئەوەی زیاتر ڕوونی بكاتەوە «ئەمە ڕوونترین شتە، ئەمە عەقیدەی لیبڕاڵیی نێودەوڵەتیی تەقلیدی نییە كە بۆ دەیان ساڵ پشتیوانی ستراتیجیی باڵای ئەمریكا بووە».
شتێكی سرووشتییە كە ئەم ستراتیجییە لە هەوڵەكەی دوایی ترەمپ لە ساڵی ٢٠١٧ نزیكتر بێت، بەڵام بەلای دكتۆر «ڕوبریك بیگۆن»، وانەبێژی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان لە زانكۆی كێنت، لە ئینگلتەرا، ئەمە لەگەڵ گۆڕانكارییە فراوانەكانی خولی دووەمیدا دەگونجێت. بە ڕای ئەو، بەڵگەنامەی ستراتیجییەكە لە تاكە دیدگەی ترەمپ بۆ جیهان نزیكترە، وەك لە دیدگە كەی لە ساڵی ٢٠١٧، هەروەها دەڵێت: ئەمە بەشێكی دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی ترەمپ ئەم جارە زیاتر لە پۆستەكەیدا هەست بە ئاسوودەیی دەكات، ژمارەیەكی زیاتری ئەندامانی تیمە تایبەتەكەی خۆی دەوریان داوە، نەك كەسایەتییەكانی دامەزراوەكە.
ئێستا پرسیارەكانی بەردەممان وەك پەیمانگای «U.S. Naval Institute» جەختی لێ دەكاتەوە، ئەمانەن:
1- دەبێت ویلایەتە یەكگرتووەكان چی بوێت؟
٢- هۆكارەكانی بەردەست بۆ بەدەستهێنانی چین؟
3- چۆن دەكرێت ئامانج و هۆكارەكان لە ستراتیجێكی ئاسایشی نەتەوەییدا كە مایەی جێبەجێكردنە، بە یەكەوە گرێ بدرێن؟
هەوڵ دەدەین ئەم پرسیارانە لە ڕێگەی باسكردنی خاڵە سەرەكییەكانی ناو بەڵگەنامەی ئاسایشی نەتەوەیی نوێوە، بەم شێوەیە ڕوون بكەینەوە:
(2)
ئەمریكا لە پێشەوە (America First)
بۆ بەدیهێنانی ئامانجی بنەڕەتیی ستراتیجیی ئاسایشی نەتەوەییی ئەمریكا ساڵی ٢٠٢٥ «ئەمریكا لە پێشەوە - «America First، دەبێت سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكای سەرۆك ترەمپ، پراگماتی (pragmatic) بێت، بەبێ ئەوەی پراگماتیست (pragmatist) بێت و، واقیعی (realist) بێت بەبێ ئەوەی ئایدیالی (idealistic) بێت و، پرەنسیپدار (principled) بێت بەبێ ئەوەی ئایدیالیست (idealistic) بێت و، توند بێت بەبێ ئەوەی توندئاژۆ (hawkish) بێت و، سنوورداركراو (restrained) بێت، بەبێ ئەوەی كۆتپەرست(dovish) بێت. ئەمە لەسەر ئایدیۆلۆجیایەكی سیاسیی تەقلیدی دانەمەزراوە.
سەرۆكی ئەمریكا (ترەمپ) دەیەوێت ویلایەتە یەكگرتووەكان ئەولەوییەتێكی زیاد بە خۆی بدات لەسەر ململانێ جیهانییەكان، ئەمەش لە گۆڕانكارییەكی بنەڕەتیدا بەراورد بە دەیەكانی ڕابردوو. هەرچەندە ئەمە پرەنسیپی «ئەمریكا لە پێشەوە»یە بەرجەستە دەكات، بەڵام مەسەلەكە بەو سادەییە نییە.
دروشمی «ئەمریكا لە پێشەوە» دروشمێكی سەرەكیی سەرۆك ترەمپ بوو، بەڵام ئێستا پێدەچێت «ئەمریكا لە پێشەوە» لە هەموو كاتێك زیاتر لە واقیع نزیك بێت. دوای دەركردنی ئەو بەڵگەنامەیەی كە سیاسەتی دەرەوەی ئیدارەی ئەمریكا دیاری دەكات، كە لە پێشەكییەكەیدا هاتووە: «لە هەر كارێكدا كە ئەنجامی دەدەین، ئەمریكا دەخەینە پێشەوە». ئەمە بە دەستەواژەی سارد و هەندێك جار دوژمنكارانە، فەلسەفەی «ئەمریكا لە پێشەوە»ی ترەمپ بەهێز دەكات، كە پێی باشە دەستوەردان لە دەرەوە نەكرێت و، گومان دەخاتە سەر دەیان ساڵ لە پەیوەندییە ستراتیجییەكان و، ئەولەوییەت دەدات بە بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا لە سەرووی هەموو ئیعتیبارێكەوە، بۆیە لە بەڵگەنامەكەدا هاتووە كە ستراتیجیی ئەمریكا «لە پلەی یەكەمدا پاڵنەرەكەی ئەوەیە كە گونجاوە بۆ ئەمریكا - یان بە كورتی، «ئەمریكا لە پێشەوە».
(3)
باڵادەستی بەسەر ئەورووپادا
خاتوو «لیانا فیكس»، توێژەری ناسراوی كاروباری ئەورووپا لە ئەنجومەنی پەیوەندییەكانی دەرەوەی ئەمریكا ڕای وایە ستراتیجیی نوێی ئاسایشی نەتەوەییی ئیدارەی سەرۆك ترەمپ، ئەوە دیاری دەكات كە كێشەی جەوهەریی كیشوەری ئەورووپا بریتییە لە پشتگوێخستنی بەها «ڕۆژئاواییەكان» و، «لەدەستدانی ناسنامە نەتەوەیییەكان» بەهۆی كۆچ و «دابەزینی ڕێژەی لەدایكبوون»، دواتر دەرئەنجامەكەی دەبێتە هۆی سستیی ئابووری و لاوازیی سەربازی و «سڕینەوەی شارستانی» بۆ ئەورووپا، ئەورووپاش تۆمەتبار دەكرێت بە سانسۆر و سەركوتكردنی ئۆپۆزسیۆنی سیاسی، و یەكێتیی ئەورووپا بە دەستەواژەی دوژمنكارانە وێنا دەكات. بە بانگەشەی ئەوەی ئەم قەوارەیە ئازادییە سیاسییەكان و سەروەریی لاواز كردووە. ئەوەی بەتایبەتی نیگەرانیی ئەورووپییەكان زیاد دەكات، پشتیوانیكردنە لە حزبە ڕاستڕەوە توندڕەوەكان و، ئامانجی ڕاگەیەندراو بۆ «بەهێزكردنی بەرگری.. لە ناوخۆی وڵاتانی ئەورووپا». هاوپەیمانە ئەورووپییەكان وەك هەوڵێكی قبووڵنەكراو بۆ دەستوەردان لە كاروباری ناوخۆیان سەیری ئەمە دەكەن. ئەگەر پێوەری هاوپەیمانیی باشی ئەورووپی بریتی بێت لە ئاستی گونجانی لەگەڵ بەها پارێزراوەكانی ئیدارەی ترەمپ، وەك چۆن ئەم ستراتیجییە ئاماژەی پێ دەكات، ئەوا ئەمە مژدەی خێری بۆ داهاتووی پەیوەندییەكانی لە ڕێی ئەتڵەسییەوە نییە. ئەم ستراتیجییە نوێیە تەنیا واتای كۆتاییهاتنی هاوپەیمانیی بە ڕێی ئەتڵەسی نییە، كە لەسەر بەها لیبڕاڵەكان دامەزراوە، بەڵكو ئاراستەكردنەوەیەكە بەرەو هاوپەیمانییەكی نالیبڕاڵ.
لە ستراتیجییەكەدا ڕووسیا لە هەموو ڕەخنەیەك بەدوور دەگیرێت و، جێگەی سەرنجە كە وەك نەیارێكی ویلایەتە یەكگرتووەكان پۆلێن نەكراوە، لە جیاتی ئەوە، ڕەخنە لە ئەورووپییەكان دەگیرێت، بەهۆی نەبوونی هەوڵی ئاشتیی ڕاستەقینە لە ئۆكرانیا و پێشبینییە ناواقیعییەكانیان، كە گوایە دژ بە خواستی گەلانی ئەورووپایە بۆ ئاشتی. سەبارەت بە ڕووسیا و ئۆكرانیا، ستراتیجیی ئاسایشی نەتەوەیی ئەولەوییەت بە پەیوەندیی نێوان ویلایەتە یەكگرتووەكان و ڕووسیا دەدات وەك دوو زلهێز و، جەختیش لەسەر سەقامگیریی ستراتیجی دەكاتەوە (پەیماننامەی نوێی ستارت دەكەوێتە ئەم خانەیەوە)، جگە لە بەڕێوەبردنی هەڵكشانی ناكۆكی لەگەڵ ڕووسیا لە ئەورووپا. ستراتیجیی ئاسایشی نەتەوەیی پابەندە بە مانەوەی ئۆكرانیا وەك «دەوڵەتێكی شیاوی ژیان» و بنیادنانەوەی، بەڵام ڕوونی ناكاتەوە چۆن ئەم ئامانجە بەدی دێت. لە كاتێكدا ستراتیجییەكە زیاتر ئاماژە بەوە دەكات كە ویلایەتە یەكگرتووەكان لە پەیمانی ناتۆ دەخوازێت «ڕێگری بكات لە واقیعی هاوپەیمانییەك كە هەمیشە لە فراوانبووندایە»، ئیدارەكە دەنووسێت كە دژایەتیی سیاسەتی دەرگای كراوەی ناتۆ دەكات.
هەروەها ستراتیجیی ئاسایشی نەتەوەیی ئاماژە بەوە دەكات كە ئەورووپا هێشتا لە ڕووی ستراتیجی و كەلتوورییەوە گرنگە بۆ پاراستنی توانای كێبڕكێی ویلایەتە یەكگرتووەكان. ئەمەش ئاماژەیە بۆ ئاستێكی دیاریكراوی گونجانی خوازراو لە سیاسەتێكدا بەرانبەر چین «بۆ بەرەنگاربوونەوەی زیادەی توانای بازرگانی و دزینی تەكنەلۆجیا». لەگەڵ ئەوەشدا، ئەمە بە دیاریكراوی بۆ ئەورووپای ناوەڕاست و ڕۆژهەڵات و باشوور دەگونجێت، كە بە «وڵاتانی ساغڵەم» وەسف كراون، كە دەبێت پەیوەندییەكان لەگەڵیان فراوان بكرێت، لە كاتێكدا هاوپەیمانە كۆنەكان لە ئەورووپای ڕۆژئاوا، وەك ئەڵمانیا، بە دیاریكراوی دەكرێنە ئامانج بۆ بەردەوامبوونی پشتبەستن بەوان.
ویلایەتە یەكگرتووەكان هەوڵ دەدات «باڵادەستیی ئەمریكی لە نیوەگۆی ڕۆژئاوا بگەڕێنێتەوە» لە ڕێگەی بەهێزكردنی پرەنسیپی ساڵی ١٨٢٣ی مۆنڕۆ، كە سیاسەتێكی ئەمریكییە بۆ سەدەی نۆزدەهەم دەگەڕێتەوە لە دژایەتیكردنی كۆلۆنیالیزمی ئەورووپی و دەستوەردان لە هەردوو ئەمریكاكە.
هاوشانی ڕێگریكردن لە هەژموونی بیانی لە نیوەگۆی ڕۆژئاوا، ویلایەتە یەكگرتووەكان هەوڵ دەدات، بەرەنگاری بازرگانیی ماددە هۆشبەرەكان و كۆچی نایاسایی ببێتەوە، لەگەڵ هاندانی ئابوورییە تایبەتەكان.
بەڵگەنامەكە دەڵێت: «پاداشتی ئەو حكومەت و حزبە سیاسی و بزووتنەوانەی ناوچەكە دەدەینەوە و، هانیان دەدەین كە بە گشتی لەگەڵ بنەما و ستراتیجەكەماندا دەگونجێن».
سەرۆك ترەمپ پێشتر ئەم ڕێبازەی خستووەتە بواری جێبەجێكردنەوە لە ڕێگەی پشتیوانیی ئاشكرای بۆ سیاسەتمەدارە پارێزگارەكان لە ئەمریكای لاتین و، ڕزگاركردنی ئابووریی ئەرجەنتین لە سەردەمی سەرۆكی ڕاستڕەو «خافێیر میلی» بە بڕی ٤٠ ملیار دۆلار.
بەڵگەنامەكە دەڵێت: «ڕكابەرانی دەرەوەی نیوەگۆی زەوی بێبەش دەكەین لە توانای بڵاوكردنەوەی هێز، یان توانای دیكەی هەڕەشەئامێز، یان خاوەندارێتی، یان كۆنتڕۆڵكردنی سەرمایە ستراتیجییە گرنگەكان، لە نیوەگۆی زەویی تایبەت بە خۆمان».
دەشڵێت: «هەڵوێست و سیاسەتی ترەمپ بۆ پرەنسیپی مۆنرۆ، گەڕاندنەوەیەكی لۆجیكی و كارای هێز و ئەولەوییەتەكانی ئەمریكایە، بە شێوەیەك كە لەگەڵ بەرژەوەندییە ئەمنییەكانی ئەمریكادا بگونجێت».
هەروەها ستراتیجیی ئاسایشی نەتەوەیی داوای گواستنەوەی سەرمایە سەربازییەكانی ئەمریكا دەكات بۆ نیوەگۆی ڕۆژئاوا، «بە دوور لەو گۆڕەپانانەی ئۆپەراسیۆن كە گرنگییە ڕێژەییەكەیان بۆ ئاسایشی نەتەوەییی ئەمریكا لە دەیەكانی ڕابردوودا كەم بووەتەوە».
ئەم ستراتیجییە لە كاتێكدا دێت كە ویلایەتە یەكگرتووەكان هێرشە كوشندەكانی بۆ سەر بەلەمەكان لە دەریای كاریبی و ئۆقیانووسی ئەتڵەسی زیاد دەكات، كە دەڵێت ماددەی هۆشبەر هەڵدەگرن.
هەروەها ئیدارەی ترەمپی سەرۆكی ئەمریكا فەرمانی بەهێزكردنی هێزە سەربازییەكانی داوە لە دەوروبەری فەنزەویللا، ئەمەش گومانی دروست كردووە، كە ڕەنگە واشنتۆن بە زەبری هێز هەوڵی لابردنی سەرۆكی چەپڕەو «نیكۆلاس مادۆرۆ» بدات.
(4)
پەیوەندی لەگەڵ چین و باشووری ڕۆژهەڵاتی ئاسیا
لە توێژینەوەیەكی توێژەر عەلی حەرب بە ناونیشانی»پێنج خاڵی سەرەكی لە ستراتیجیی ترەمپ بۆ ئاسایشی نەتەوەیی»، ئاماژە بەوە دەكات كە بەپێی دوو ستراتیجیی كۆتایی ئاسایشی نەتەوەیی ئەمریكا (لە خولی یەكەمی سەرۆكایەتیی ترەمپ و خولی سەرۆك بایدن)، كێبڕكێ لەگەڵ چین ئەولەوییەتی هەرە باڵای بۆ ویلایەتە یەكگرتووەكان هەبووە، بەڵام ستراتیژی نوێی ئاسایشی نەتەوەیی ساڵی٢٠٢٥ی ئەمریكا ڕۆشنایی نەخستووەتە سەر ململانێ لەگەڵ پەكین، بەڵكو بۆ سەر پێویستیی بردنەوەی كێبڕكێی ئابووریی لە ئاسیا و گەڕاندنەوەی هاوسەنگیی بازرگانی لەگەڵ چیندایە. بۆ ئەم مەبەستە، جەختی كردووەتەوە لەسەر پێویستیی كاركردن لەگەڵ هاوپەیمانە ئاسیاییەكان بۆ دابینكردنی قورساییەكی هاوسەنگ بەرانبەر پەكین، بەتایبەتیش هندستان، كە لە بەڵگەنامەكەدا هاتووە: «دەبێت بەردەوام بین لە باشتركردنی پەیوەندییە بازرگانییەكان و (ئەوانی دیكە) لەگەڵ هندستان بۆ هاندانی نیودەهلی، تا بەشداری لە ئاسایشی ناوچەی ئۆقیانۆسی هیندی و هێمندا بكات». بەڵگەنامەكە ڕوونی كردەوە، كە حەرب تێبینی مەترسییەكانی دەستبەسەرداگرتنی تایوان لەلایەن چینەوە بە زەبری هێز دەكات، چونكە ئەمە دەرفەت بە چین دەدات دەستی بگات بە زنجیرە دوورگەكانی ناوچەی ئاسیا و ئۆقیانۆسی هێمن و، پێگەی خۆی لە دەریای باشووری چین بەهێز دەكات، كە شادەماری زیندووی بازرگانیی جیهانییە. لەم بارەیەوە ستراتیجییە نوێیەكە جەخت دەكاتەوە: «بۆیە، بەرپەرچدانەوەی هەر ململانێیەك لەبارەی تایوان، لە ڕێگەی پاراستنی باڵادەستیی نموونەیی سەربازی، بە ئەولەوییەت دادەنرێت». لە هەمان كاتدا ستراتیجییەكە داوای لە هاوبەشانی ویلایەتە یەكگرتووەكان لە ناوچەكە كردووە، خەرجیی سەربازییان زیاد بكەن بۆ بەرپەرچدانەوەی ململانێ، «بەڵام سوپای ئەمریكا ناتوانێت و نابێت ناچار بكرێت بە تەنیا ئەم كارە بكات. دەبێت هاوپەیمانەكانمان هەوڵەكانیان چڕتر بكەنەوە و خەرجی بكەن و گرنگتر لەوەش كاری زیاتر بكەن بۆ بەرگریی بە كۆمەڵ».
(5)
گۆڕینی ئاراستەی جەختكردنەوە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوە
ستراتیجیی نوێی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا جەخت دەكاتەوە، كە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست چیدی خاوەنی ئەولەوییەتی ستراتیجیی هەرە باڵا نییە بۆ ویلایەتە یەكگرتووەكان و، ئەو ئیعتیبارانەی پێشوو كە وایان كردبوو ناوچەكە زۆر گرنگ بێت - بەتایبەتی بەرهەمهێنانی وزە و بڵاوبوونەوەی ململانێكان - چیدی دەستەبەر نین، بۆیە لەگەڵ چڕكردنەوەی بەرهەمهێنانی وزە لەلایەن ویلایەتە یەكگرتووەكانەوە، ستراتیجییەكە دووپاتی دەكاتەوە كە «هۆكاری مێژوویی ئەمریكا بۆ تەركیزكردنە سەر ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست پاشەكشە دەكات».
هەروەها ستراتیجییە نوێیەكە ڕوونی دەكاتەوە، وەك حەرب دەنووسێت، ململانێ و توندوتیژی لە ناوچەكەدا ڕوو لە كەمبوونەوەن، بە بەڵگەی ئاگربەست لە غەززە و هێرشی ئەمریكا بۆ سەر ئێران لە مانگی حوزەیران، كە گوتی بەرنامە ئەتۆمییەكەی تارانی زۆر «لاواز كردووە».
ستراتیجییەكە دەڵێت: «هێشتا ململانێ دینامیكیترین و نیگەرانكەرترین بابەتە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بەڵام ئەمڕۆ كاریگەریی ئەم كێشەیە كەمترە لەوەی مانشێتەكانی هەواڵ دەریدەخەن».
ئیدارەی ئەمریكا، وەك حەرب دەنووسێت، پێشبینی داهاتوویەكی پەمەیی (گەش)ی بۆ ناوچەكە كردووە، كە دەڵێت لەبری ئەوەی باڵادەست بێت بەسەر بەرژەوەندییەكانی واشنتۆن، ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە شێوەیەكی پەرەسەندوو دەبێتە سەرچاوە و شوێنی مەبەست بۆ وەبەرهێنانی نێودەوڵەتی، لەوانەش لە بواری ژیریی دەستكرد، چونكە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ناوچەیەكە وەك شوێنی مەبەست بۆ هاوبەشی و دۆستایەتی و وەبەرهێنان سەرهەڵدەدات.
بەڵام لە واقیعدا «عەلی حەرب» توێژەر لە جەزیرە، جەخت دەكاتەوە، ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست هێشتا بەدەست قەیران و توندوتیژییەوە دەناڵێنێت. سەرەڕای ئاگربەست لە غەززە، هێرشەكانی ئیسرائیل ڕۆژانە بەردەوام بوون، لەگەڵ زێدەبوونی هێرشە كوشندەكان كە نیشتەجێبووان و سەربازان دژی فەڵەستینییەكان لە كەناری ڕۆژئاوای داگیركراو ئەنجامی دەدەن و، ئیسرائیلیش هێرشە ئاسمانییەكانی بۆ سەر لوبنان چڕتر كردووەتەوە، كە ئەمەش مەترسییەكانی هێرشێكی هەمەلایەنەی دیكەی بۆ سەر وڵاتەكە زیاد كردووە، بۆ داماڵینی چەكی حزبوڵڵای ماندوو بە زەبری هێز.
لە سووریا، دوای تێپەڕبوونی ساڵێك بەسەر كەوتنی حكومەتی بەشار ئەسەدی سەرۆكی پێشوو، ئیسرائیل بەردەوامە لە ئۆپەراسیۆنەكانی و بەزاندنی سنوور و گورزوەشاندن، لە هەوڵێكدا بۆ كۆنتڕۆڵكردنی سەربازیی باشووری وڵاتەكە، لە دەرەوەی بەرزاییە داگیركراوەكانی جۆلان.
بە هۆی پابەندبوونی پتەو بە ئاسایشی ئیسرائیل، هێشتا ویلایەتە یەكگرتووەكان بە قووڵی لە ناوچەكەدا هەیە، لەگەڵ بەردەوامیی بڵاوبوونەوەی لەشكركێشی لە سووریا و عێراق و ناوچەی كەنداو.
ستراتیجیی ئاسایشی نەتەوەیی ددان بەوەدا دەنێت كە ویلایەتە یەكگرتووەكان بەرژەوەندیی سەرەكی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا هەیە، لەوانەش دڵنیابوون لەوەی «ئیسرائیل بە پارێزراوی دەمێنێتەوە» و پاراستنی دابینكردنی وزە و ڕێڕەوەكانی كەشتیوانی.
بەڵام، ستراتیجییە نوێیەكە خۆشبەختانە جەخت دەكاتەوە، كە ڕۆژانی باڵادەستی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەسەر سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكادا بەسەر چوون، چ لە پلاندانانی دوورمەودا، یان لە جێبەجێكردنی ڕۆژانەدا، نەك لەبەر ئەوەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست چیتر گرنگ نییە، بەڵكو لەبەر ئەوەی چیتر سەرچاوەی بێزاركردنی هەمیشەیی و، سەرچاوەی ئەگەری كارەساتێكی نزیك نییە، وەك ئەوەی لە ڕابردوودا هەبوو.
(6)
سەرەنجام
ئەوەی لە ستراتیجیی نوێی ٢٠٢٥ی ئاسایشی نەتەوەییدا هاتووە، وەك توێژەر «هاردینگ» (Harding) لە پەیمانگەی ئەمریكی the Center for Strategic and International Studies ڕوونی دەكاتەوە، زۆر جێی نیگەرانییە و لە هەندێك شوێندا زیادەڕۆیی تێدا كراوە. بۆ نموونە، ئەم بڕگەیەی خوارەوە لە ستراتیجییە نوێیەكە لە نێوان خۆشی و تووڕەییدا، دێت و دەچێت: «وەستاندنی ململانێ هەرێمییەكان پێش ئەوەی پەرە بسێنن و ببنە جەنگی جیهانی، كە كیشوەرەكان بە تەواوی ڕابكێشێت، شتێكە شایەنی گرنگیپێدانی فەرماندەی گشتی و ئەولەوییەتی ئەم ئیدارەیە. جیهانێكی گڕگرتوو، كە تێیدا جەنگەكان بگەنە كەناراوەكانمان، شتێكی خراپە بۆ بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا. سەرۆك ترەمپ دیپلۆماسیی ناتەقلیدی و هێزی سەربازیی ئەمریكا و هەژموونی ئابووری بەكار دەهێنێت، بۆ خامۆشكردنی پشكۆی دابەشبوون لە نێوان دەوڵەتە ئەتۆمییەكان و جەنگە دژوارەكاندا، كە دەرئەنجامی سەدان ساڵی ڕق و كینەن». هاردینگ دەڵێت، ڕوون نییە چۆن دەكرێت پشكۆی دابەشبوون خامۆش بكرێت، بەڵام ئاشتی زۆر لە جەنگ باشترە. جەنگ دۆزەخێكی ڕاستەقینەیە، جیهان كاتێك دەبووژێتەوە كە لە ئاشتیدا بێت و، پێكەوە كار بكەن بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی ئالنگارییەكانی جیهان. نیو سەدەی ڕابردوو سەلماندوویەتی كە بوونی ئەمریكای بەهێز، ئامانجەكانی ئاشتی و خۆشگوزەرانی بەهێز دەكات و، خودی سەرۆك ترەمپ بە چالاكی و پێداگرییەوە دۆسیەی ئاشتیی بەهێز كردووە، لەگەڵ ئەوەشدا، نابێت ئەم هەوڵانە تەنیا بۆ یەكجار بن.
شایانی باسە ئەگەر لە مەودای كورتدا تێچووی گونجاو بدرێت بۆ بەدەستهێنانی دەستكەوتی درێژخایەنی ئاشتیی ئەمریكا، ئەم تێچووانە بریتین لە وەبەرهێنان لە ئاسایش و بازرگانیی كراوە و دیموكراسی و هاوپەیمانێتییەكان. پشتگوێخستنی ئەم كۆڵەكە بنەڕەتییانەی ئاشتیی جیهانی، وەك هاردینگ جەختی لێ دەكاتەوە، ئەمریكا ناكاتە یەكەم، بەڵكو لاوازی دەكات.