ئا. چیایی شەمسەدین محەمەد
ئەم نوسینە هەوڵێکە بۆ زیاتر ناساندن و ئاشنابوون بە تیۆری ماتریالی مێژوویی، ئەوەش لەبەر ئەو گرنگی و ئەرزشەی کە بابەتەکە هەیەتی .
شیکاری ماتریالیستی بۆ مێژوو کە بە ماتریالیزمی مێژووییش ناسراوە، چوارچێوەیەکە بۆ تێگەیشتن لە مێژووی مرۆڤ و گۆڕانکاری کۆمەڵایەتی ، کە لەلایەن کارل مارکس و فریدریش ئەنگڵسەوە پەرەی پێدراوە. به پێی ئه م تیۆره هەلومەرجی ئابووری و ماددی کۆمەڵگا، فاکتەری سەرەتایی دامەزراوه کۆمەڵایەتی و سیاسییەکان و بەها کولتوورییەکان و بیروباوەڕه ئایدۆلۆژییەکان لەقاڵب بدەن.
ماتریالیزمی مێژوویی گریمانەدەکات کە بەرهەمهێنان و دابەشکردنی کاڵا و سەرچاوەکان بزوێنەری بنەڕەتی مێژوون و ئەو ململانێی چینایەتییەی کە لە چەوساندنەوەی چینێک لەلایەن چینێکی دیکەوە سەرهەڵدەدات، بزوێنەری سەرەکی گۆڕانکاری مێژووییە. بە واتایەکی تر هەلومەرجی ماددی وەک شێوازی بەرهەمهێنان و پەیوەندی چینایەتی و دابەشکردنی سامان و دەسەڵات پێکهاتەی کۆمەڵگاکان دیاری دەکات.
مارکس و ئەنگڵس دەیانگوت بە درێژایی مێژوو شێوازی بەرهەمهێنانی جیاواز سەریان هەڵداوە، لەوانە کۆمۆنیزمی سەرەتایی، کۆیلایەتی، فیۆدالیزم، سەرمایەداری و دواتریش شێوازی سۆسیالیزمی دێتە ئارا. هەر شێوازێکی بەرهەمهێنان پەیوەندی کۆمەڵایەتی تایبەتی خۆی هەیە بۆ بەرهەمهێنان و هەریەکەیان بە پەیوەندییەکی جیاواز لە نێوان چینی دەسەڵاتدار و چینی کرێکاردا تایبەتمەندە.
بەپێی ماتریالیزمی مێژوویی، گواستنەوە لە شێوازێکی بەرهەمهێنانەوە بۆ شێوازێکی دیکە لە ئەنجامی دژایەتییەکانی ناو شێوازی بەرهەمهێنانی هەبوو ڕوودەدات ، بۆ نموونە لە سەردەمی سەرمایەداریدا، کەڵەکەبوونی سامان و چڕبوونەوەی دەسەڵاتی ئابووری لە دەستی بۆرژوازیدا، دژایەتییەک لە نێوان بەرژەوەندیی سەرمایەدارەکان و بەرژەوەندی چینی کرێکاردا " پڕۆلیتاریا" دروست دەکات.
مارکس و ئەنگڵس پێیان وابوو کە سۆسیالیزم لە کۆتاییدا جێگەی سەرمایەداری دەگرێتەوە، بەو پێیەی چینی کرێکار کە لە بزووتنەوەیەکی شۆڕشگێڕانەدا ڕێکخراوە، چینی دەسەڵاتداری سەرمایەداری دەڕوخێنێت و کۆمەڵگەیەک دادەمەزرێنێت کە لەسەر بنەمای خاوەندارێتی بەکۆمەڵ لە ئامرازەکانی بەرهەمهێناندا دامەزراوە، لەوێوە جیهانێکی بێ چین دروست دەبێ و یەکسانی دێتە بوون .
ماتریالیزمی مێژوویی ڕەخنەی زۆری لێ گیراوە بەهۆی تێڕوانینی دیاریکراوی بۆ مێژوو و زۆر جەختکردنەوە لەسەر هۆکارە ئابوورییەکان. بەڵام تا ئێستاش وەک چوارچێوەیەکی زۆر کاریگەر بۆ تێگەیشتن لە گۆڕانی کۆمەڵایەتی و سیاسی دەمێنێتەوە و بەردەوامە لە ئیلهام بەخشین بۆ بزووتنەوە مارکسی و سۆسیالیستییەکان لە سەرانسەری جیهاندا.
بۆ زیاتر وردبوونەوە، ماتریالیزمی مێژوویی میتۆدێکە بۆ شیکردنەوە و تێگەیشتن لە ڕووداوە مێژووییەکان و پێکهاتە کۆمەڵایەتییەکان لە ڕێگەی چاویلکەی ئابوورییەوە. مارکس و ئەنگڵس پێیان وابوو پەیوەندییەکانی بەرهەمهێنان و ئامرازەکانی بەرهەمهێنان، یان ئەو کەرەستە و سەرچاوانەی کە بۆ بەرهەمهێنانی کاڵا و خزمەتگوزاری بەکاردەهێنرێن، ئەو هۆکارە بنەڕەتییانەن کە کۆمەڵگا لە قاڵب دەدەن.
هەروەها ماتریالیزمی مێژوویی دان بەوەدا دەنێت کە کولتوور و ئایدۆلۆژیا و سیاسەت بەهۆی بارودۆخی ئابوورییەوە لە قاڵب دەدرێت. بۆ نموونە زۆرجار بەها و باوەڕە کولتوورییە باڵادەستەکانی کۆمەڵگەیەک بە بەرژەوەندییە ئابوورییەکانی چینی دەسەڵاتدار لە قاڵب دەدرێن. بەهەمان شێوە، زۆرجار دامەزراوە و پراکتیکە سیاسییەکان بۆ پاراستنی بەرژەوەندییەکانی چینی دەسەڵاتدار و پاراستنی نەزمی کۆمەڵایەتیی هەن، داڕێژراون.
ڕێبازی ماتریالیستی مێژوویی بۆ کۆمەڵێک دیاردەی مێژوویی بەرفراوان بەکارهێنراوە، لەوانە سەرهەڵدان و ڕووخانی ئیمپراتۆریەتەکان، پەرەسەندنی بزووتنەوە کۆمەڵایەتییەکان و سەرهەڵدانی تەکنەلۆژیای نوێ. هەروەها بۆ شیکردنەوەی پرسە هاوچەرخەکانی وەک نایەکسانی ئابووری و تێکچوونی ژینگە و جیهانگیری بەکارهێنراوە.
ڕەخنەگرانی ماتریالیزمی مێژوویی دەڵێن کە ڕووداوە مێژووییەکان لە ڕادەبەدەر ئاسان دەکات و ڕۆڵی دەزگای تاکەکەسی و هۆکارە کولتوورییەکان لە داڕشتنی گۆڕانکاری کۆمەڵایەتیدا پشتگوێ دەخات. بەڵام لایەنگرانی ئەو تیۆرییە دەڵێن کە ئامرازێکی بەهێز بۆ تێگەیشتن لە هێزە ئابوورییە بنەڕەتییەکان کە گۆڕانکاری کۆمەڵایەتی و سیاسی دەهێننە پێشەوە و بۆ دەستنیشانکردنی ماتە وزە و گۆڕانکاری شۆڕشگێڕانە دابین دەکات .