ئیبراهیم وەتفی
شوان ئەحمەد کردوویەتی بە کوردی
ئیدمۆند ویڵسۆن دەڵێت: (تاكە نوسەرێك كە لە بەیانیان و لە كاتی بەرچایدا، توانای خوێندنەوەیم نەبێت ماركیزە دی سادە). بەڵام من لەگەڵ ئەو بۆچونەیدانیم و پێموایە خوێندنەوەی كافكا لەو ئان و ساتانەدا، كارێكی تاقەت پڕوكێن بێت.
چیرۆكەكانی كافكا، لێوانلێون لە ئێش و ئازار و باسوخواسی برین و شپرزەیی سادی - مازۆخی و دڵڕەقیەكی بێ پاساو و لە ڕادەبەدەر. لە تێكستەكانیدا دیمەنی ئاژەڵگەلێكی دڕندە و قالۆنچە و سیساركە كەچەڵەو، بونەوەرگەلێكی قێزەونی دیكە دەبینین. لە پشت هەموو ئەوانەشەوە نائومێدیەكی قوڵ هەیە. من ناخوازم بەم شێوەیە و بەم قسانە ڕۆژەكەم دەست پێبكەم. جگە لەوە بۆ پێش نوستنیش، خوێندنەوەی كافكا دەست نادات.
ساڵی 2012 نوسەرێك بە ناوی ساول فرید لیندەرەوە كتێبێك دەربارەی كافكا دەنوسێت: (كافكا.. شاعیری گوناه و شورەیی). نوسەری ئەو كتێبە زیاتر سەرقاڵی مێژووە، نەك ئەدەب. بنەماڵەكەشی وەك بنەماڵەی كافكا، جولەكەن و بە ئەڵمانی قسە دەكەن و لە پراگ نیشتەجێن.
ساول فرید لیندەر، بە چاكی ئاشنای تەواوی ئەو تیۆریایانەیە كە پەیوەندییان بە بەرهەمەكانی كافكاوە هەیەو (بە ژمارە زۆر نین) و بریتین لە سێ ڕۆمانی تەواونەكراو و دەیان كورتە چیرۆك و یاداشت و ئافۆریسم و ئەو نامانەی بۆ ئەو ژنانەی هیچ یەكێكیانی نەهێنا، لەگەڵ نامە بەناوبانگەكەی بۆ باوكی كە تا لەژیاندا مابوو، نە ناردی بۆی و نە بڵاویشیكردەوە. فرید لیندەر لەو كتێبەیدا، گەشتێكی خێرا بە نێو ژیان و بەرهەمەكانی كافكادا دەكات. ئەوەش بەو مەبەستەیە تا بلیمەتی و لێهاتویی بخاتەڕوو.
بۆ یەك چركەش چیە، فرید لیندەر گومان لە گەورەیی و لێهاتویی كافكا ناکات، بەڵام ناتوانێت ڕێكوڕاست چاوگی بلیمەتی ئەومان بۆ دەست نیشان بكات. وەك جێرمی ئاڵدەری ڕەخنەگر دەڵێت: (كافكا وەك پرۆست سەرساممان ناكات و لەڕوی خوڵقاندنی ئایدیاكانیشەوە شان لە شانی جۆیس نادات، بەڵام دنیابینی ئەو زۆر سەخت و بە ئازارترەو لە هەر كەسێكی دیكەش زیاتر یۆنیڤێرسالیترە).
ئەو ئەنگێزە گەردونگەراییەی لای كافكا، هۆكارەكەی ئەوەیە هەمیشە لە ڕەهاگەرییەوە دەست پێدەكات. دەسپێكی ئەو لە شوێنگەلێكەوەیە بێ ناون، زۆرێكی زۆر لە كارەكتەرەكانی دێنودەچن، بێ ئەوەی بچنە ژێر هیچ پێناسەیەكەوە. ئەو جێ و شوێنانەشی باسیان دەكات، هەر بەو جۆرەن. واتە لەبەردەم مەترسیدان و لەناو دەچن وەك مۆتەكەیەك دەردەكەون.
مارسێل پرۆست و جەیمس جۆیس لە وردەكاریەكانەوە دەچن بەرەو ڕەها، وەلێ كافكا لە ڕەهاوە بەرەو وردەكاریەكان دەچێت. هەرئەوەش هەستێكی وا لای خوێنەرانی دروست دەكات كە پێیانوابێت شتێكی نا ئاسایی ڕودەدات، بەڵام ناتوانن ماهیەتی ئەو شتە دیاری بكەن و بزانن چییە.
لەو نامەی كافكا بۆ باوكی نوسیووە، دەتوانین بزانین هێرمان كافكا پیاوێكی دڵڕەق و سەختگیربووە. وەها مامەڵەی لەگەڵ كوڕەكەیدا كردووە كە بە كەڵكی هیچ شتێك نایەت. ئێمە ئەوە دەزانین كە كافكا وەك پارێزەرێك لە دەزگای دڵنیایی بۆ بەرگریكردن لە كرێكاران، تا خانەنشینبوونی لە تەموزی 1922 كاریكردووە.
ڕەنگە گرنگی خۆی هەبێت گەر باس لە پەیوەندیە شكسخواردووەكانی بكەین لەگەڵ خۆشەویستەكانیدا. كافكا لە ژیانیدا بۆ هاوسەرگیری دوو جار چۆتە پێش و ئەوەشی لەگەڵ یەك ئافرەتدا كردووە (فیلسە پاوەر)، بەڵام نە لەگەڵ ئەوداو نە لەگەڵ هیچ كەسی دیدا هاوسەرگیری نەكردووە.
ساڵی 1924 لە تەمەنی چل ساڵیدا (بە نەخۆشی سیل) كۆچی دوایكردووە. ژیانێكی پڕ نەهامەتی دەگوزەرێنێ. تەنها ئەو شەوانەی خۆش و پڕ چێژبووە كە هەرخۆی بووەو بێ هەرا و زەناو و بەبێ دەنگی، سەرقاڵی لاپەڕە ڕەشكردنەوەبووە.
بەرلەوەی بمرێت داوا لە ماكس برۆدی هاوڕێی دەكات، هەرچی بەرهەم و نوسینی هەیە بیسوتێنێت. بەڵام ئەو هاوڕێیەی بەگوێی ناكات و بەوەش ماكس برۆد دەبێتە قارەمانێكی لاوەكی، لە سەركێشیە ئەدەبیەكەی فرانتس كافكادا.
ساول فرید لیندەر دەڵێت: (لە چیرۆكەكانی كافكادا، گەیشتن بە هەقیقەت مەحاڵە. ڕەنگە هەقیقەت بۆخۆشی هەر بونی نەبێت). هاوكات بیگلی دەڵێت: (هەندێ لەو بەرهەمانەی كافكا نوسیونی، شرۆڤە ناكرێن و خۆیان بەدەستەوەنادەن).
دەربارەی (بەڕموزنبون) كە بەناوبانگترین بەرهەمی كافكایە، هیلەر دەڵێت: (ئەم ڕۆمانە ناچێتە ژێرباری هیچ سیستەمێكی فیكریەوە و لە هیچ فۆرمێكی باوی تێگەیشتندا پۆلێن ناكرێت، هەربۆیە جۆرێك لە دڵەڕاوكێی فیكریمان تێدا دروست دەكات و لەگەڵیشیدا چەندین لێكدانەوەی خیرا و لەناكاو دێتەئارا).
لای خۆشیەوە یۆسی بۆڤیچ پێیوایە (سەرەڕای تێپەڕبونی سەد ساڵ بەسەر دەرچونی كتێبی- دادگایی -دا، بەڵام هێشتا نەگیشتوینەتە ئەوەی بەچاكی لێی حاڵیبین و هەروەك ئەوانە واین كە لەسەرەتاداو یەكەمجار ئەو تێكستەیان خوێندۆتەوە. بۆیە دەبێت چاوڕەێی هیچ ئەنجامگیریەكی دیكە نەكەین. كافكا خاوەن تایبەتمەندیەكی وەهابوو، دەیتوانی باز بەسەر ڕەخنەدا بدات. ئەوانەی هەواداری فرانتس كافكان دەڵێن شرۆڤەكردنی بەرهەمەكانی، كارێكی زەحمەتە و تەنها دەخوێنرێتەوەو بەرز ڕادەگیرێت. پاشان سەرلەنوێ دەست بەخوێندنەوەی دەكەنەوە، تا ماناكەی بە شێوازێكی ئەفسوناوی ئەوقمان دەكات).
بەڵام چی دەبێت گەر ئەو مانایەی كافكا هەڵگریەتی ساختەبێت و بۆ ئێستای ئێمە دەست نەدات و بەسەر چوبێت؟ ئەمەش ئەو شتەیە كە لەبەرهەمە ئەدەبیە مەزنەكاندا ڕونادات.
كافكا هەرچەندە لە ساوپەنای دەسەڵاتێكی زاڵمانەی وەك باوكیدا دەژیا، كەچی تا سەرو سی ساڵانیش هەر لە ماڵەوە مایەوە. ئەگەرچی بەردەوام دوپاتی دەكردەوە كە پیشەكەی وەك فەرمانبەرێك بڕستی لەبەربڕیووە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا دەستبەرداری نەبوو، تا نەخۆش نەكەوت و دوای ئەوەش گیانی سپارد.
چەند ژنێكی بەتەماكرد (وەك فیلسە پاوەری كڵۆڵ) كە لەماوەی چەند ساڵێكدا، دووجار مارەی كردو بەڵێنی هاوسەرگیری پێداو واش دەرنەچوو. كافكا پێیوابوو ئەركی ئەوەیە (ژیانی تایبەتی خۆی بە جۆرێک دابڕێژێت، وەك ئەوەی خەون و ئەندێشەیەك بێت). وەلێ خەون و خەیاڵ هەرچەندە دامانگرێ و شاڵاومان بۆ بێنێ، هەر بەدەردمان نایەت و كۆتاییەكەی باش نابێت.
كافكا بۆ خۆیشی كۆتایی بەناوبانگترین چیرۆكەكانی (بەرموزنبون)ی بەدڵ نەبوو، ڕەنگە هەرئەوەش هۆكارێك بووبێت بۆئەوەی نەیتوانی بێت ڕۆمانەكانی تری تەواوبكات و بە تەواونەكراوی جێیان بێڵێت.
وەك یەكێك لە هاوڕێكانی دەربارەی ڕۆمانی (كۆشك) دەڵێت: (زۆر لەوە درێژترە كە خەون بێت. چیرۆكی لەوجۆرە پێویستە كورتتربێت). سێنترالێتی خەون لە چیرۆكەكانی كافكادا، دەمانگێڕێتەوە بۆلای سێنترالێتی فرۆید كە پەیوەستە بەگرنگی و بایەخی خەونەوە.
تەشەنەسەندنی فرۆیدیزم و ناوبانگ دەركردنی كافكا، لە یەككاتدابوون. شانەبەشانی یەك و هاوتەریب دەڕۆیشتن. بەڵام هەنوكە نێوبانگی فرۆید لە داكشاندایەو كافكاش بە شێوازێكی سەیر لە هەڵكشان بەردەوامە.دەبێت زۆر چاك ئەوە بزانین كە بەبێ بڕواهێنان بە فرۆید، چیرۆكەكانی كافكا سەنگ و قورسایی خۆیان لەدەست دەدەن.
هەمووئەمانە ڕوبەڕوی پرسیارێكی گرنگمان دەكەنەوە، ئەویش ئەوەیە كە ئاخۆ بە فیعلی كافكا نوسەرێكی گەورەیە؟
هەوادارانی مكوڕن لەسەر مەزنیەتیەكەی، بەڵام هۆكارەكانیان بۆ دەستنیشان ناكرێت و داوادەكەن ئەو خوێندنەوە ڕەخنەییە تەقلیدیانەی بۆ بەرهەمەكانی دەكرێت، كۆتاییان پێبێت. لەلایەكی دیكەوە ڕەخنەگرانی (ئەوانەش كەمینەیەكن)، پێیانوایە كافكا تێكستگەلێكی بۆ جێهێشتوین كە باس لە خەمناكی ڕۆحێك دەكات، ژیانی هاوچەرخ هاڕیویەتی.
وەك هێنری جەیمس لە وتارێكیدا كە دەربارەی تۆرگینۆف نوسیویەتی دەڵێت: (ئەوەی ئێمە دەمانەوێت دەربارەی نوسەرێك بیزانین، هەست و نەستیەتی بەرامبەر بە ژیان). كافكاش پێیوابوو ژیان بەجۆرێك ئاڵۆزە، تەحەمول ناكرێت. ئێجگار سەخت و دژوارە و زۆربەی كاتەكانی خاڵیە لە چێژ. هەر بەو جۆرەش لە چیرۆكەكانیدا باسی دەكات.
دەبێت ئەوە بڵێین، ئەوە چاكترین شتێك نییە كە بشێت لە نوسەرێكی مەزنی چاوەڕوان بكەین. نوسەری مەزن لە ئاست نهێنیەكانی ژیاندا ئەوق دەبێت و سەری سوڕدەمێنێ، وەلێ فرانتس كافكای سیاچارە قوربانیەكبوو ژیان پلیشاندیەوە.