وەرگێڕانی گوگڵ بۆ نوسینە ئینگلیزییەکەم

لە وێنەی ئیمزاکردنی ڕێککەوتنی ئاوی نێوان عێراق و تورکیادا هەستێکی دڵتەنگ و ئایرۆنی هەیە. لە وێنەکەدا هاکان فیدان وەزیری دەرەوەی تورکیا و فوئاد حسێن وەزیری دەرەوەی عێراق دەردەکەون. هەردوو پیاوەکە کوردن. محەمەد شیعە ئەلسودانی، سەرۆکوەزیرانی عێراق لە پشتیانەوە وەستاوە و سەرپەرشتی واژۆکردنەکە دەکات. وێنەکە بە تایبەتی ئیرۆنییە بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی، لە نیو سەدەی ڕابردوودا، سیاسەتی ئاوی تورکیا لە دژی گەلی کورد داڕێژراوە.

بەبێ تێگەیشتن لە سیاسەتی ئاوی ناوخۆیی تورکیا، تێگەیشتن لە سیاسەتەکانی لە وڵاتانی دراوسێدا قورسە. لە مێژوودا تورکیا ئاوی وەک ئامرازێک بەکارهێناوە بۆ زاڵبوون و کۆنترۆڵکردنی کورد لە ناوخۆی تورکیادا. ئێستا تورکیا لەو پاشخان و جیهانبینییەوە لە دراوسێ ناوچەییەکانی نزیک دەبێتەوە. سیاسەتی ئاوی تورکیا بەرامبەر بە عێراق ئاوی وەک ئامرازێکی ستراتیژی لە چوارچێوەی پڕۆژەی ڕێگای گەشەپێدان و هاوکاری وزە بەکارهێنا. ئەمە تەنها درێژکراوەی سروشتی سیاسەتی ناوخۆیی تورکیایە.
کۆماری تورکیا لە سەرەتای دامەزراندنیەوە لە بیستەکانی سەدەی ڕابردووەوە خەریکی پڕۆسەیەکی شەڕانگێزی بنیاتنانی نەتەوە بووە، کە هەوڵ دەدات هەموو غەیرە تورکەکان لە سنوورەکانی خۆیدا ئاسمیلە بکات. کورد تەحەدای سەرەکی ئەم پڕۆژەیە بووە. بەو پێیەی سەرچاوە ئاوییەکانی تورکیا بە شێوەیەکی سەرەکی لە کوردستاندایە، ئاو لەم پرۆسەیەدا لە زۆر ڕووەوە چەک کراوە.

تورکیا لە ساڵانی حەفتاکانی سەدەی ڕابردوودا پڕۆژەی باشووری ڕۆژهەڵاتی ئەنادۆڵ (GAP)ی دەستپێکرد بۆ دروستکردنی ژێرخانی ئاوی بەرفراوان لە ڕێگەی ژمارەیەک بەنداوە لە کوردستان بۆ فراوانکردنی کاریگەریی دەوڵەت و دەستەبەرکردنی هەژموونی دەوڵەت و بەهێزکردنی ناسنامەی نەتەوەیی و جێبەجێکردنی کۆنترۆڵی کۆمەڵایەتی. لەم نێوەندەدا بەنداوەکان وەک هێمای مۆدێرنیتە و دەوڵەتداری بەهێز و نەتەوەیی یەکگرتوو پێشکەش دەکرێن. لە ڕاستیدا جگە لە پڕۆسەی بنیاتنانی نەتەوە، ئاسایش و کۆنتڕۆڵ پێکهاتەی دیکەی ئەم پڕۆژانە بووە. بەم پێیە نزیکەی ٣٠ بەنداو و سەدان وێستگەی کارەبای ئاو (HPP) بۆ مەبەستی ئەمنی دروستکراون. ئەم بەنداوانە لە بینگۆل، شرناخ، هەکاری، باتمان، ماردین، دیاربەکر و دەرسیم ڕاستەوخۆ کاریگەرییان لەسەر شوێنە مێژووییەکانی ناوچەکە، ناوچە نیشتەجێبوونەکان، جۆرەکانی ڕووەکی ئیندێمیک و ئیکۆسیستەمەکان هەیە. لە ئەنجامدا گوندەکان چۆڵ دەکەن و جموجۆڵەکان سنووردار دەکەن و یادگارییەکان دەسڕنەوە. تورکیا وڵاتێکی ناوازەیە لە ڕووی سیاسەتی ئاوەوە، بەو پێیەی توانای ئەوەی هەیە لە ناوخۆ و دەرەوە ئاو وەک لیڤەر بەکاربهێنێت.
لەبەرامبەر ئەم پاشخانەدا تورکیا ڕەتیدەکاتەوە پابەند بێت بە یاسا نێودەوڵەتییەکان کە فورات و دیجلە بە ڕووبارەکانی بڕینی وڵات دەزانن. مامەڵەکردن لەگەڵیان وەک ڕووبارەکانی تورکیا پلەبەندییەک دادەمەزرێنێت؛ بەم پێیە سوریا و عێراق دەبێت سوپاسگوزار بن بۆ ئەوەی بەدەستی دەهێنن نەک داوای پشکی دادپەروەرانە و مافەکانیان بکەن.

لە بەغدا چی ڕوویدا؟
لە پێشهاتێکی دەگمەنی پرسی ئاوی عێراق-تورکیا، لەم دواییانەدا هەردوو وڵات ڕێککەوتنێکیان سەبارەت بە بەڕێوەبردنی ئاو واژۆ کرد. گرێبەستەکە ڕێککەوتن نییە؛ بەڵکو چوارچێوەیەکە کە ڕەنگە پێنج ساڵ بخایەنێت. بەم پێیە هەردوو وڵات دەست دەکەن بە کارکردن لەسەر پڕۆژەکان کە بریتین لە باشترکردنی کوالیتی ئاو و کەمکردنەوەی پیسبوونی ڕووبارەکان، پەرەپێدانی تەکنیکە مۆدێرنەکانی ئاودێری، نۆژەنکردنەوەی زەوییە کشتوکاڵییەکان، و بەرزکردنەوەی حوکمڕانی ئاو و بەکارهێنانی عەقڵانی سەرچاوەکان. سەرجەم پڕۆژەکانی ئەو بوارانە لەلایەن کۆمپانیا تورکییە شارەزاکانەوە جێبەجێ دەکرێن، کە کۆمپانیا ناوخۆییە عێراقییەکان وەک هاوبەش بەشداری دەکەن. پارەی ئەم پڕۆژانە لە فرۆشتنی نەوتی خاوەوە بۆ کۆمپانیاکانی تورکیا دابین دەکرێت، لەگەڵ ئەگەری فرۆشتنی ئەم نەوتە لە بازاڕەکانی ئەوروپا.

بەم شێوەیە عێراق لە پەیوەندییەکانی لەگەڵ تورکیادا چووەتە سەردەمێکی نوێ کاتێک باس لە ئاو دەکرێت. لەسەر بنەمای ئەم فۆرمولە نوێیە، عێراق چیتر داوای پشکی دادپەروەرانەی خۆی لە ئاو لە تورکیا ناکات، وەک ئەوەی لە ڕابردوودا ئیدیعای دەکرد. بەڵکو ڕەزامەندی دەربڕیوە کە ملکەچی داواکاری تورکیا بێت بۆ چوونە ناو گرێبەستێکی مامەڵەیی. لێرەوە عێراق بۆ ئەوەی ئاوی پێویست وەربگرێت، گرێبەست بە کۆمپانیا تورکییەکان دەدات لە ناوچە ئاوییەکان، ئەمە جگە لە پێدانی نەوت و زیادکردنی هاوردەکردنی لە تورکیاوە. ئەمەش گۆڕانکارییەکە لە هەبوونی مافی پشکی ئاوی دادپەروەرانە بۆ مامەڵەی بازاڕ.

لایەنێکی تری یاداشتەکەی نێوان هەردوولا مۆدێرنیزاسیۆنە. وەک ڕاوێژکارێک لە لایەنی عێراقییەوە دەڵێت، دەبێت ژێرخانی مۆدێرن جێگەی ئەو ژێرخانە بەسەرچووەی ئێستای عێراق بگرێتەوە. ئەم ڕوانگەی مۆدێرنیزاسیۆن دەبێت لە ژێر ڕۆشنایی بەرژەوەندییەکانی تورکیا لە حەفتاکانی سەدەی ڕابردووەوە لە باکووری کوردستان (لە چوارچێوەی سنوورەکانی تورکیا)دا سەیر بکرێت. بە گوتەی کۆمەڵناسە گوندنشینەکان جوست جۆنگێردن، شارەزا لە تورکیا و پرسەکانی کورد لە زانکۆی واگنینگن، ڕێککەوتنی تورکیا و عێراق لە بنەڕەتدا ڕێککەوتنێکی نەوت بۆ ژێرخانییە- قازانجێکی زۆری بۆ کەرتی بیناسازی تورکیا هەیە. هەروەها کۆمپانیا تورکییەکان چاویان لە گرێبەستە بیناسازییە قازانج بەخشەکانە لە سوریا. بۆیە ئەم ڕێککەوتنە ئاماژەیە بۆ پەرەسەندنی کاریگەرییەکانی ئەنقەرە لە ناوچەکەدا، هەروەها پەرەسەندنی وابەستەیی وڵاتانی دراوسێ بە تورکیا.

لە کاتێکدا نەوت دەبێتە ناوەندی ئەم پەیوەندییە نوێیە، ئەزموونەکانی تری ڕابردووی عێراقییەکان بیردەخاتەوە. لە ساڵی ١٩٩٦ نەتەوە یەکگرتووەکان بەرنامەی نەوت بۆ خۆراک ناساند. لە سەردەمی دوای سەدام، عێراق و چین نەوتیان بۆ ژێرخانی هێنایە ئاراوە، ئێستاش تورکیا داوای نەوت دەکات بۆ ئاو. ئەمەش دەریدەخات