8 لە 9
 لە نێوان بەڵێن و دەرئەنجامەکاندا، لە فراوانبوونی بۆشایی نێوان بانگەشە و واقیعدا ئەوەی گورزی بەردەکەوێت متمانەیە. ئەوەی متمانە تێکدەدات تەنها هەڵە نییە بەڵکو بەرکەوتنی بەردەوامی خەڵک بە درۆ و بەو  سیستەمەی کە بانگەشەی ڕەوایەتی  دەکات لەکاتێکدا بێباکەو ئەوەی بەلایەوە گرنگ نییە خەڵکەکەیە.
گەندەڵی کوشندەیە نەک تەنها داراییەکەی، بەڵکو ئەخلاقییەکەیشی. کاتێک دامەزراوە گشتییەکان دەبنە دەسکەڵای هەندێکان بۆ قازانجی تایبەت، گرێبەستی کۆمەڵایەتی متمانەکەی دەشکێنێت ئەوا  گەندەڵی هاووڵاتیان فێر دەکات کە یاسا گرنگ نییە، دڵسۆزی دەکڕدرێت و شایستەیی هیچ پەیوەندییەکی سەربەرزانە نییە.
 بەڵێنی بەتاڵ سەرەتای داڕووخاندنی ڕێزو هەیبەتە.  کاتێک نوخبە سیاسییەکان لە ڕێگەی کەمپەین، پڕوپاگەندە، یان ڕاگەیاندنی چاکسازییەوە ئاستی چاوەڕوانییەکانی خەڵکەکە  بەرز دەکەنەوە و دواتر شکست دەهێنن لە بەدیهێنانی بەڵێنەکان و  جێبەجێکردنیان، ئەوا تەنیا لە سیاسەتدا شکست ناهێنن.  ئەوان بیروباوەڕ دەشێوێنن.  وەک فەیلەسوف ئۆنۆرا ئۆنیڵ( ئێستە-Onora Sylvia O'Neill-1941) ڕوونی کردۆتەوە کە متمانە بە هاندانی خەڵک بۆ "متمانەیەکی زیاتر" ناگەڕێتەوە، بەڵکو بە جێبەجێکردنی ئەرکەکان دروست دەبێتەوە.
نایەکسانی گرفتەکە ئاڵۆزتر  دەکات.  کاتێک  لە دادپەروەریدا نایەکسانی هەیە، کاتێک پەروەردەی بەکوالیتی تەنها بۆ کەسانی زەنگینە، کاتێک سامان بە شێوەیەکی قۆرغکارانە بەکاردێنرێت، هاوڵاتیان تەنها ئیرەیی نابەن، ئەوان لێت دادەبڕێن و دوور دەکەونەوە.  متمانە کاتێک دەشێوێت کە خەڵک پێیان وایە سیستەمەکە بۆ  بەرژەوەندی هەندێکانەو بۆ خزمەتی گشتی نییە.
 ڤێجا زانیاری هەڵە، بە تایبەتی لە سەردەمی دیجیتاڵیدا متمانە بە خودی واقیعی هاوبەش دەشێوێنێت.
 ئەم بۆشاییە دەبێتە زەوییەکی بەپیت بۆ ناکۆکی و دابەش بوون.  کاتێک مرۆڤەکان متمانەیان بە دامەزراوەکان یان دەسەڵاتەکان نەماوە، پاشەکشە دەکەن و دەچنە ناو کوتلە خێڵەکی، ئایدیۆلۆژی، تائیفی و ئیتر   ناوەندە کۆکەرەوەکە دەڕووخێت.
لە هیچ شوێنێکدا هێندەی عێراقی دوای 2003 هەست بە بێمتمانەیی نەکراوە.  بەڵێنی دیموکراسی بە خێرایی جێگەی  بە تایفەگەری و گەندەڵیدا.  هەڵبژاردن بوو بە ڕێوڕەسمی نائومێدی.  گەنجان کە دەبوو خاوەنی نەزمێکی نوێ بن ڕوویان لە نیشتیمان وەرگێڕاو ڕۆیشتن، لەعێراق و هەرێمی کوردستانیش لە پشتی زۆرینەی گەنجی کۆچبەر نائومێدی و بێ متمانەیی بە دواڕۆژی نیشتیمان هەیە. دواجار خەونی دەوڵەتێکی دێموکراسی، فرەیی کە توانای  لێپرسینەوەی هەبێ داڕما.

 دووبارە بنیاتنانەوەی متمانە
 ئەگەر شکانی متمانە هێواش بێت و کاتی بوێت، گەڕانەوەی بە هێواشیش دووبارە بونیادنەوەیەتی.  هیچ ڕێگایەکی کورت و قەتبڕمان نییە بۆ خێرا گێڕانەوەی ئەو متمانەیەیی کە بەهێواشی لەدەست چووە، بۆیە ئەگەر کاری لەسەر بکرێت بەهێواشیش دەگەڕێتەوە.
 هیچ فەرمانێک یان هەڵمەتێکیش نییە  بتوانێت بەزۆری باوەڕ بسەپێنێت.  دووبارە بنیاتنانەوەی متمانە پێویستی بە گۆڕانکاری پێکهاتەیی و پابەندبوونی ئەخلاقی هەیە.
شەفافیەت تەنها بڵاوکردنەوەی داتاکان نییە، بەڵکو ئامادەییە بۆ بینین و ڕوونکردنەوە و وەڵامدانەوە.  لێپرسینەوە گای قوربانی نییە بەڵکو بەرپرسیارێتی ڕاستەقینە لە ئەستۆگرتنی بەرپرسیارییەتی کارەکانە. ناشێت ئەمانە بۆ خاپاندنی ڕای گشتی ناوە ناوە نمایش بکرێن،  بەڵکو بە شێوەیەکی سیستماتیکی پراکتیزە بکرێن.
ئەو دامەزراوانەی کە دەیانەوێت متمانەیان پێ بکرێت، دەبێت فێربن بە ڕوونی قسە بکەن و دان بە هەڵەدا بنێن و بەڵێنەکان جێبەجێ بکەن. 

 چاکسازی دامەزراوەیی
 دامەزراوە گەندەڵەکان ناتوانن داوای متمانە بکەن،  دەبێت بەدەستی بهێنن. چاکسازی جوانکاری ڕووخسار نییە بەڵکو ئەخلاقیی ناوەوەیە. سەربەخۆیی دادوەری، چوارچێوەی یاسایی دژ بە گەندەڵی، دەستگەیشتن بە خزمەتگوزارییەکان، تەنیا ئامرازی سیاسەت نین، بەڵکو فەرمانی ئەخلاقین. متمانە تەنیا کردەیەکی پراکتیکی نییە؛  بوونگەراییە.  فەیلەسوف و نووسەران بۆ چەندین سەدە قووڵاییە ئەخلاقی و سیاسی و دەروونییەکانی دەپشکنن.
 تۆماس هۆبس(Thomas Hobbes1588-1679)
، لە کتێبی لیڤیاتان(Leviathan)، لەدۆخی سروشتیدا متمانەی بە نزیک لە مەحاڵ دەزانی. پێی وایە بێ سەروەرێک بۆ جێبەجێکردنی ڕێکخست ژیان دڕندانەیە.
 لە ڕۆمانی ئۆتێلۆی شکسپیردا، داڕمانی دەردناکی متمانە، لە نێوان ئۆتێلۆ و دێسدێمۆنادا، تەنیا پرسێکی کەسی نییە.  ڕەنگدانەوەی ئەوەیشە کە چۆن گومان کاتێک دەچێنرێت، دەتوانێت عەقڵ و خۆشەویستی و دادپەروەری تەفروتوونابکات. 
تەنانەت لە ئەدەبیاتی مۆدێرنیشدا، لە مۆریسۆنەوە تا مارکێز، زۆرجار متمانە وەک باوەڕبوون بە کامڵبوون نەک وەک پێداگری لەسەر ئەگەری ڕەوشتی مرۆڤایەتی وێنا دەکرێت.
لەم سۆنگەیەوە
متمانە ئەو سەروەت و هەوێنە بێدەنگەیە کە کۆمەڵگاکان بەیەکەوە دەبەستێتەوە.  کاتێکیش دەڕوخێت،  تەنها دامەزراوەکان کاول ناکات بەڵکو مرۆڤەکان دڕدۆنگ دەکات ناسنامەی بەکۆمەڵیان  خراپ دەکات.  بۆیە بنیاتنانەوەی متمانە چاکسازییەکی ڕووکەش نییە، بەڵکو تەیکردنێکی ئەخلاقییە.  سەرەتا بە لەخۆبردویی لە  دانپێدانان بە شکست و بوێری لە خۆڕاستکردنەوە  لە ناوەوە و ئیرادەی ئەخلاقی بۆ خزمەتکردن لە دەرەوەی بەرژەوەندی تەسک و کاتی دەستپێدەکات.  بێ متمانە، دیموکراسی دەبێتە شانۆیەکی ساختە، یاسا دەبێتە گاڵتەجاڕیو حوکمڕانییش مانای خۆی لەدەست دەدات.  ئێستا بارگرانی لەسەر ئەو کەسانەیە کە لە دەسەڵاتدان، تا شایستەی متمانە بن.  تەنیا ئەو کاتەیش دەشێت ستۆرۆکتۆری کۆمەڵایەتیمان دەست بە چاکبوونەوە بکات و بەڵێنی دەسەڵاتێکی  دادپەروەر بدات، کە توانای لێپرسینەوەی  گشتگیری هەبێت نەک لە دروشمەکاندا، بەڵکو لە واقیعی زیندوودا بیسەلمێنێ...