پرسی دابەشکردن و لێکجیاکردنەوەی دەسەڵاتەکان، دەگەرێتەوە بۆ باوکە تیۆرسین و مژدەدەرەکانی لیبرالیزم، لەوانەش مۆنتسکیو. لەپێش مودێرنەی سیاسی و هاتنە کایەی دەوڵەتی نوێ وبەتایبەتیش دیموکراتیزەکردنی، سەرەوەری لە کەسی پادشاو دەسەڵاتدارەکاندا بەرجەستە دەبوو، سەرجەم دەسەڵاتەکانی لەدەستیدا کۆبوبۆوە، ئەگەر کەسان و دەزگاگەلێکیش لەرووی تەکنیکیی وکارگێرییەوە لەپیادەکردنی رەهەندەجیاوازەکانی دەسەڵاتەکەیدا یارمەتیان دابێت، هەرگیز ئەمە ئاماژە نەبووە بە دابەشکردنی دەسەڵات و لێکجیاکردنەوەی دەسەڵاتەکان بەوجۆرەی لەچوارچێوەی دەوڵەتی نوێ ولەسایەی سیستمی لیبراڵ دیموکراسدا دەبینرێت و پیاد دەکرێت.
بەحوکمی ئەوەی دەسەڵاتەکان لەبنەرەتدا هی پادشا یاخود ئیمپراتۆر و سوڵتان بوون، بۆ کارئاسانی و یارمەتیدانی ناوبراو لە راپەراندنی کاروبارەکانی حوکمرانیدا پێیان دەسپێردرا. بۆیە هەرکات خواستبێتی، لێی سەندوونەوەو گۆریونی بە کەسانی تر، یاخود خۆی راستەوخۆ پیادەی ئەو بەشەشی لە دەسەڵات کردووە.
ئەم نموونە لە دەوڵەتە ناوەندییە مۆدێرنە پێش دیموکراسەکانیشدا نەك هەر درێژەی هەبوو، بەڵکو بەروونتر و مەترسیدارتر رووخساری خۆی خستەروو. بۆیەش دەڵێم مەترسیدارتر، چونکە لەسۆنگەی بەناوەندیکردنی دەسەڵات، میکانیزمە نوێکانی پیادەکردنی و شۆربوونەوەی بۆ وردەکارییەکانی ژیانی رۆژانەی خەڵك، بەپێچەوانەی فەزای ئیمپراتۆرە فشۆڵ و پان و بەرین و ناناوەندییەکانەوە، چرکردنەوەی دەسەڵاتەکان لەدەستی کەسی دەسەڵاتدار و مەترسی خراپ بەکارهێنانی و پانتایی رەنگدانەوەی بەسەر کۆمەڵگەدا، چەند قات بۆوە.لێرەوە داخوازی دابەشکردنی دەسەڵات و لێکجیاکردنەوەی دەسەڵاتەکان، یاسادانان و ڕاپەراندن و داوەری، وەك پێشمەرج ودەستەبەرییەکی دامەزراوەیی بۆ ڕێگریکردن لەزۆرداری سیاسی، بوو بەداوای نوخبەنوێکان و بانگەشەکارانی لیبرالیزم و دیموکراسی. بەڵام، ئەم پرسە لەسایەی هەندێ سیستمی سیاسی و فۆرمی حوکمرانیدا وەك زۆر چەمك و پرسی تر، بەلارێدابراو لە ناوەرۆکە لیبراڵ دیموکراسییەکەی بەتاڵ کرایەوە. لەبەرئەوەی، لەسایەی زۆربەی سیستمە کۆمۆنیستی و دیکتاتۆرییەکانیشدا بەروواڵەت سێ دەسەلاتەکە هەبوون و هەن، بەڵام بێ ئەوەی بەشێوەیەکی راستەقینە لێکجیاکرابنەوە. بۆیە بوونیان ئاماژە نییە بۆ هیچ فۆرم و ئاستێکی راستەقینەی دەسەڵەتەکان، بەحوکمی نادیموکراسی بوونی سیستم و بەشکڵیکردنی دامەزراوەو بەهاکانی.
*هەرێمی کوردستان و قەیرانی دابەشکردن و لێکجیاکردنەوەی دەسەڵاتەکان
ئەگەر لە رووانگەی ئەو ئاماژەپێکردنە کورتەی سەرەوە، سەرنج لە واقیعی حوکومرانی هەرێم بدەین، دەبینین بەکردەوە حوکمرانییەکە لەم پەیوەندییەدا لەزیاد لەروویەکەوە لە قەیراندایە. هەڵبەت ئەوە راستە کە بۆئەوەی ئەم پرسە بەجوانی بخەمڵێت و زەمینەی بۆ بسازێت، پێویستی بە چوارچێوەی دەوڵەتە. بەڵام ئەمە پاساوی دۆخی ئێستای واقیعی نیمچە دەوڵەتی هەرێم لە بیست سی ساڵی رابردوودا ناداتەوە و لێپرسراویش لەئەستۆی هێزەکان و نوخبەی حیزبیی حوکمڕانی باڵادەست ناکاتەوە. چونکە کێشەکان لەم ڕووەوە پەیوەندیان بە دەرەوەی ئیرادە سیاسییە ناوخۆییە بریار بەدەستەکەوە نیە، بەڵکو رەنگدانەوەی نەبوونی دیدی سیاسی روون و ناکارایی و بێ ئاسۆیی ئەون. ئەوەی دەیبینین، بەرهەمی ناکۆکییەکی دەیانساڵەی نێوان دوو حیزبە حوکمرانەکە، گەندەڵی، لاوازی پاشخانی مەعریفیی ناسیۆنالیستی، دواکەوتوویی کلتور و سنورداری خەیاڵی سیاسی سەرکردەکانە چونکە سەرچاوە لە نەبوونی دەستوور و پێناسەکردنی کۆمەڵگەی سیاسی، دابەشبوونی هەرێم و زۆنی حیزبیی نیمچە کۆنترۆڵکراو و لەئارادا نەبوونی دەسەڵاتێکی ناوەندی و گیرخواردن لە بازنەی بەرژەوەندییە حیزبی و بنەماڵەیی و تاکەکەسیە خوار بەرژەوەندییە نیشتیمانییەکان و شکستخواردنی پرۆسەی نیشتیمان وگەل و دامەزراوە سازییەوە دەگرێت.
هەموو ئەو شتانەی سەرەوە کارێکیان کردووە، بە سەرلێکردنەوەوە باس لە بوون و لێکجیاکردنەوەی سێ دەسەڵاتەکە لە هەرێمی کوردستاندا بکەین، ئەگەر واز لەو دابەشکردنە زانستیەی نێوان چەمکی (دەسەڵات) لەگەڵ چەمکی (هێز) بێنین و ئەوەی هەیە پێناسی دەسەڵاتی بەبەردا بکەین. ئەوەی ئێمە دەیبینین، دۆخی هەرێم لەروانگەی ئەم سەرەتاو پێوەرە دیموکراسییەی سیستمەوە لە قەیراندایە، بەجۆرێك بەواتای وشە، هیچ کام لەو دەسەڵاتانەمان بەواتای وشە نییە، تەنانەت بە دەسەڵاتی حکومەت و راپەراندنیشەوە، کە بە بەهێزترین و باڵادەسترین لەقەڵەم دەدرێت چونکە پێش هەرشتێك هێز و دەسەڵاتەکان لە هەرێم لەناو ئەودا کۆنەبوونەتەوەو بەتەواوی لەژێر دەستی ئەودا نین، ئەگەر چەك و دارایی بە دوو سەرچاوەگەورەکەی هەردەسەڵات و حکومەتێك لەقەڵەم بدرێن، ئەوا هیچیان بەتەواوی لەژێردەستی حکومەتی هەرێمدا نین و حیزب و دەسترۆیشتووەکانی تەحەکومیان پێوە دەکەن!.
تەنانەت ئەو هێزەی بەرواڵەت سەر بە حکومەتیشە تاسەر گرەنتی مانەوەی بەوشێوەیە نییە. بۆ نموونە، لەکاتی قەیران و قووڵبوونەوەی ناکۆکیەکانی نێوان دوو پێکهێنەرە سەرەکییەکەی دەسەڵاتدا، هێزەکانی سەر بە وەزارەتی پێشمەرگە بەیەکگرتوویی نامێننەوە، دەست بۆ پارەی هەندێ لە بانک و دامەزراوەکان دەبرێت.
هەروەها لەروویەکی ترەوە، لەسۆنگەی نەبوونی دەسەڵاتێکی ناوەندی و حکومەتێکی یەکگرتوو سەراسەری راستەقینەدا، حکومەت دەسەڵاتی کردەیی بەسەر کۆی قەڵەمرەوی هەرێمدا ناشکێت، بوونی وفۆرمێك لەفرەدەسەڵاتی، سنوور بۆ کارایی وپیادەکردنی بریارەکانی و سیاسەتێکی نیشتیمانی بریارلەسەردراو دادەنێت. لێرەوە بەهێزترین دەسەڵاتمان دەبێت بە نیمچە دەسەڵات و دووحیزبەکە تاکو ئێستا رێگەیان پێ نەداوە پرۆسەی بەدەسەڵاتبوونی تەواو بکات.
ئەگەر بێشینە سەرباسی دەسەڵاتی یاسادانان، کەلە دیدە لیبراڵییە بنەرەتیەکەو جۆری سیستمی پەسندکراویش کەپەرلەمانییە، دەبێت دەسەڵاتی یەکەم بێت، چوونکە رەمزی نوێرایەتیکردنی ئیرادەی گەل و سەرچاوەی رەوایەتیپێدانی حکومەت و دەسەڵاتی راپەراندنیشە، کەچی بەپێچەوانەی هەموو ئەو چاوەروانی وپێوەرانەوە، پەرلەمانی هەرێم جگەلەوەی لەرووی پلەو رۆڵ وهەژموونەوە بە مەودایەکی زۆر لەدوای حکومەتەوە دێت، ئەویش دیسان لەسەرەێی هەوڵدان بۆ بوون بەدەسەڵاتدا لەنیوەی رێگەدا پەکی کەوتووە وبەنیمچە دەسەڵات دەژمێردرێت وبەوجۆرە ماوەتەوە، بەجۆرێك ئەگەر هەندێ بابەتی شکڵی و وادەی یاسایی وئەرکی رەوایەتیدان بەوەی هەیە نەبێت، نەبوونی زۆر بۆشایی هەستپێکراو درووست ناکات؟! ئەمەش وەك هەندێك دەخوازن بەشێوەیەکی سەرەکی پەیوەندی بە سەرۆکی پەرلەمان و پەرلەمانتارانەوە نییە، بەڵکو پەیوەندی بەقەیرانی کۆی سیستم و فۆرمەحوکمرانییەکەوە هەیە، کەناهێڵێت هیچکام لە دەسەڵات و دامەزراوەکانی لەسنوورێکی دیاریکراو بترازێت، گەشەبکەن و رۆڵی سرووشتی و تەواوکار و هاوسەنگکاری خۆیان بگێرن و بە تێپەرینی رۆژگاریش کەڵەکەبوونی ئەزموونەکان رەگداکوتراوتری بکات.
پەرلەمان جگەلەوەی بەهۆی ئەوەی سەرۆکی حیزبەکان سەرۆکایەتی فراکسیۆنەکانیان تیایدا ناکەن، بەوەش نەبۆتە سەکۆو چوارچێوەی سیاسەتکردن ودرووستکردنی بریار لە هەرێمدا، دەتوانین بڵێین ئەرکی سەرەکی بۆتە رەوایەتیدانی سیاسی بەدۆخی ئێستاو دووبارە بەرهەمهێنانەوەی. لەسێ ئەرکەسەرەکییەکەی پەرلەمانیش، کەلە یاسادانان، چاودێریکردنی دەسەڵاتی راپەراندن و تاووتوێکردن و پەسندکردنی بوودجەدا خۆی دەبینێتەوە، دەتوانین بڵێین تەنها لەبواری یاساداناندا تاراددەیەك توانیویەتی ئەرکی خۆی جێ بەجێبکات. ئەویش جگەلەوەی نەیتوانی دەربارەی یاسای یاساکان واتە دەستوور هەرێم لەدۆخی نارێکخراوەیی دەربێنێت، بەشێ لەویاسایانەی دەریشی کردوون کاریان پێنەکراوە، هاوشێوەی ئەویاسایەی باس لە درووستکردنی کۆمپانیای نیشتیمان بواری نەوت و وزەو سندوقی دەرامەتە نەوتیەکان دەکات، چەندین ساڵیشە بودجەنایەتە پەرلەمان وئەوئەرك ودەسەڵاتەشی بەکردەوە سرکراوە.! هەرچی پەیوەستیشە بەچاودێری حکومەت هەموومان دۆخەکە دەبینین ولەوە روونترە پێویستی بە روونکردنەوەی زۆر بێت.
*هەرێم و نەبوونی دەسەڵاتی داوەری
ئەگەر دۆخەکە بۆ دەسەڵاتی راپەراندن وپەرلەمان بەوجۆرە بێت کەباسمان کرد، ئەوا بۆ دەسەڵاتی داوەری کڵۆڵانەترو ئازار بەخشترە، چونکە بە وتەی سەرۆکوەزیرانی کابینەیەکی حکومەت، جۆری حوکمرانی وململانێی یەکییەتی وپارتی، ئەم دەسەڵاتەی تاراددەیەکی زۆر وێران کردووە.
لەوسۆنگەشەوە کەسەرۆکی دەسەڵاتەکە پلەی وەزیری هەیە؟!!، وە بەدانپیانانی قسەکەرو کادرەکانی سەربەم دەسەڵاتە دەسەڵاتی سەرفکردنی تێچووی چاککردنەوەو نۆژەنکردنەوەی ژوورێکی بێ رەزامەندی وەزارەتی دارایی نییە، بەهیچ پێوەرێ ناتوانرێت بەدەسەڵاتێکی جیاو سەربەخۆ دابنرێت ولەقەڵەم بدرێت. چونکە کاتێ دەبێت بەدەسەڵات، سەرۆکەکەی پێگەی لەئاستی سەرۆکی حکومەت وسەرۆکی پەرلەماندا بێت، لەرووی داراییەوە خاوەن بەشە بوودجەی دیاریکراوو سەربەخۆی خۆی بێت. ئەمە جگەلەوەی دەسەڵاتی راپەراندن و حیزبەدەسەڵاتدارەکان هەر لە دیاریکردنی دادوەر، جوڵاندنی دۆسییەکان، بریارە دادگاییەکان و پیادەکردنیان، دەست نەخەنە کاروبارییەوەو تەنها دەستوورو یاساکان بەسەرییەوە حاکم بن ورێز لە بێ لایەنی و سەربەخۆیی وئازادییەکەی بگیرێت کەپێویستی هەر دادگاو دەسەڵاتێکی داوەری راستەقینەیە، کەبەداخەوە هەموومان دەزانین واقیعەکە بەوجۆرە نیە؟! دادگاکان لەهیچ کەیسێك بۆنی سیاسی لێبێت، خاوەن دەسەڵات وبێ لایەن نین، تەنانەت لەبەشێ لەوکەیسانەش پەیوەندییان بەیاساکانی مەدەنی و سزادانەوە هەیە، دیسانەوە کاتێ پەیوەندی بە خەڵکانێکی خاوەن پێگەودەسترۆیشتوەوە هەبێت مەسەلەکە لەکەیسە سیاسیەکان زۆر جیاواز نیە! خۆئەگەررێگری لەدادگا نەکرێت و بتوانێت لەهەندێ لەوکەیسانەدا بریار بدات، سەبارەت بەوکەسانەی ئاماژەمان پێکردن، بریارەکانی یان هەرلەبنەرەتەوە جێ بەجێ ناکرێن، یاخوود بەنیوەناچڵی وکلك وگوێکردنەوە پیادە دەکرێن کەئەوەش باجەکەی هەرلە ناوبانگ وکەسێتی مەعنەوی دەسەڵاتی دادوەری و دادگاکان دەدرێت.
بەگووتەی سەرۆکی دەستەی دەستپاکی هەرێمیش، نزیکەی کۆی ئەو بریارانەی لە چوارچێوەی کەیسەکانی گەندەڵی دوای ئیدانەکردن دەردەچن کارپێکردنیان وەستێنراوە، کە ئەوەش بەناهەق دادوەر و دادگا بە جۆرێك لە جۆرەکان دەکات بەهاوبەشی تاوانەکە. ئەمە جگەلە پشکپشکێنەی حیزبی لەئاستی ئەنجوونی داوەری و دادگا باڵاکان و دەستبەستنی داواکاری گشتی لە جووڵاندنی چەندین دۆسیەی هەستیاری پەیوەندیدار بە بەرژەوەندی گشتیەوە. هەموو ئەوەش بەجۆرێك لە جۆرەکان یەکسانە بە سیاسیکردن و تەنانەت لەوەش خوارتر بەحیزبیکردنی دادگاکان ، ئەوەش جگەلەوەی زیاتر شکۆی دادگا دەشکێنێت، زیانی زۆریش لە ناوبانگی هەرێم دەدات. زەبرێکی گەورەش لەپرۆسەی نیشتیمان و گەلسازی دەوەشێنێت چونکە رۆڵی ناوبژیوانی دادگا بۆ یەکلایکردنەوەی ناکۆکییەکان، گێرانەوەی مافەکان و چارەسەرکردنی کێشەکان، بەتەواوی لاواز دەکات. بەحوکمی ئەوەی هەمووان وەك هاوڵاتی نابینرێن و لەبەردەم دادگاو یاسادا یەکسان نین، خەڵکانێكیش هەن هەر بەتەواوەتی لەسەرو هەموو یاساو دادگاو لێپرسینەوەیەکن؟!. لێرەوە خەڵك متمانەی بە حکومەت و دادگا لاواز دەبێت، ئینتیماو چاوەروان بەحیزبەوە دەبەستێتەوە! کاتێك حەیف و مەیل و نایەکسانی و نادادپەروەری لەحیزبیشدا دووبارە یەخەی پێدەگرێت، ئیدی بەناچاری بیر لە دووبارە رووکردنەوە دیوەخان وپەنای سەرۆکی خێڵ دەکات و هتد.
ئەگەر ئەوەی باسیشمان کرد واقیعی ئێستای هەرێم و دەسەڵاتەکانی و بەتایبەتیش دەسەڵاتی داوەرییەکەی بێت، داخۆ دەبێت تاکەی بەدیار هەرێمێکی بێ دەستوور، دابەشکراو و دەسەڵاتگەلێکی نیمچەدەسەڵات و وەك پێویست لێکجیانەکراوەوە دابنیشین و کات بەفیرۆ بدەین؟ بەم جۆرە لەئاست ئاییندەی گەلی باشور و نەتەوەی کورد لە ئاستی خۆرهەڵاتی ناوەراستدا خەمسارد رۆژگار بەرێبکەین لەکاتێکدا ناوچەکە لەبەردەم سەرەپێچێکی مێژووییدایە و رەنگە نەخشەی سەد ساڵی داهاتووی دابڕێژرێتەوە؟